CUMHURİYETİN İLANI

Lozan Barış Antlaşması’nın imzalanmasından sonra dikkatler iç politikayaçevrilmişti. Siyasi alanda mücadelenin başladığı bu dönemdeki en önemli gelişme hiç şüphesizdevletin rejiminin adının konmasıdır.
 
Rejim konusu, yaşanan bir hükümet bunalımı sonucunda çözümlenecektir.Şöyle ki, 27 Ekim 1923’te istifa eden Fethi (Okyar) Bey’in hükümetinin yerine yenisinin kurulamaması hükümet bunalımı yaşanmıştı.
 
TBMM, meclis hükümeti sistemine dayanıyordu. 28 Ekim akşamı M. Kemal, Çankayaköşkünde yemek esnasında kendi görüşüne yakın arkadaşlarına; “YarınCumhuriyet ilan edeceğiz “ diyerek fikrini belirttikten sonra, 1921 tarihli Anayasa’da yapılacak değişikliklerle ilgili önerge hazırlandı. Bu önerge şu esasları içeriyordu:
 
1.Hakimiyet kayıtsız şartsız milletindir.
2.İdare şekli, halkın kendi kaderinikendisinin tayin edeceği temeline dayanır.
3.Devletin hükümet şekli Cumhuriyettir.
4.Türkiye Devleti’nin dini İslam dinidir.
5.Resmi dili Türkçedir.
6.Başkenti Ankara’dır.
7.Türkiye Devleti T.B.M.M. tarafından yönetilir.
8.Türkiye Cumhurbaşkanı, T.B.M.M.genel kurulunca kendi üyeleri arasından seçilir.
9.Türkiye Cumhurbaşkanı devletinde başkanıdır. Gerektiğinde Meclis’e ve Bakanlar Kurulu’na başkanlık eder.
10.Başbakan, Cumhurbaşkanı tarafından Meclis üyeleri arasından seçilir.
 
Hazırlanan bu önerge 29 Ekim 1923’te birçok konuşmacının "Yaşasın Cumhuriyet!" sesleriyle alkışlanan konuşmalarıyla kabul edildi.
 
İkdam Gazetesi 30 Ekim tarihli nüshasında cumhuriyetin ilânının nasıl gerçekleştiğini şu cümlelerle ifade etmiştir: “TBMM, saat altıya kadar olan toplantıdan sonra cumhuriyeti ilan etti. Sabahleyin Cumhuriyet Halk Fırkası toplandı, toplantı saat 14.00’e kadar sürdü. Uzmanlar Heyetince hazırlanan Teşkilât-ıEsâsiye değişiklikleri görüşüldü.Fırka binasında alınan kararlar, Meclise getirilerek oylamaya sunuldu. Saat 18.00’deİsmet Beyin Başkanlığında toplanan Meclis görüşmelerden sonra cumhuriyeti ilân etti.”
 
Bu değişikliklerle rejimin adı konmuş ve Cumhurbaşkanlığı seçimine gidilerek Mustafa Kemal, Cumhurbaşkanı seçilmiştir. İsmet Paşa ise hükümetikurmakla görevlendirilerek Cumhuriyetin ilk başbakanı sıfatını kazanmıştır
 
158 üyenin oy birliği ile ilân edilen cumhuriyet yüzbir pare top atışıile kutlanmıştır. 30 Ekim 1923 günü okullar tatil edilmiş, sabah erkenden İstanbul bayraklarla donatılmış ve saat 15.30’da valilikte, kolorduda kutlama merasimibaşlamıştır. Akşam ise fener alayları düzenlenmiş, halk ellerindekifenerlerle şenliklere katılmış, çeşitli semtlerde eğlenceler düzenlenmiştir.
 
Yabancı devletlerin temsilcileri o tarihte İstanbul’da bulunmaktaydılar. Dışişleri temsilcisi tarafından devletin yeni sistemi onlarada iletilmiştir. İstanbul’da bulunan yabancı devlet temsilcileri de cumhuriyeti takdirle karşılamışlardır.
 
Cumhuriyet Türk milletinin karakterine ve adetlerine en uygun olan idare, Cumhuriyet idaresidir diyen Atatürk, TBMM’nde söylediği farlı tarihlerdeki nutuklarında “Cumhuriyetimiz öyle zannolunduğu gibi zayıf değildir. Cumhuriyet bedava da kazanılmış değildir. Bunu elde etmek için kan döktük. Her tarafta kırmızı kanımızı akıttık. İcabında müesseselerimizi müdafaa için lâzım olanı yapmağa hazırız. Onlar, kolaylıkla anlayacaklardır ki, çürümüş bir hanedanın, halife unvanıyla başının üstünden zerre kadar uzaklaşmasına imkân kalmayacak surette muhafazasının mecburî kılan bir devlet şeklinde, cumhuriyet idaresi ilân olunsa bile, onu yaşatmak mümkün değildir. Cumhuriyet, fikir serbestliği taraftarıdır. Samimi ve meşru olmak şartıyla her fikre hürmet ederiz.Ey yükselen yeni nesil! İstikbal sizsiniz. Cumhuriyeti biz kurduk, onu yükseltecek ve yaşatacak sizsiniz.Cumhuriyet, yeni ve sağlam esaslarıyle, Türk milletini emin ve sağlam bir istikbal yoluna koyduğu kadar, asıl fikirlerde ve ruhlarda yarattığı güvenlik itibariyle, büsbütün yeni bir hayatın müjdecisi olmuştur. 
 
Yeni devletin idare şekli olarak kabul edilen Cumhuriyet daha sonra kabuledilen 1924 Anayasasında “Devletin şekli cumhuriyettir” ifadesiyle Cumhuriyetdevlet şekli olarak kesin hüküm haline getirilir. Bu hüküm sonraki tümanayasalarda aynen korunmasının yanında, bu hükmün herhangi bir Anayasadeğişikliği ile değiştirilemeyeceği ve değiştirilmesinin dahi teklif edilemeyeceği hükme bağlanır.